Αγαπητοί αναγνώστες, σας παρουσιάζω το δεύτερο μέρος της συνεντεύξεως του κ. Θεμιστοκλή Ραφαλιά. Με το τμήμα αυτό κλείνει η συνέντευξη του φίλου και πολύ αγαπητού ιστοριοδίφη της Ύδρας, του ανθρώπου που έχει θέσει ως σκοπό της ζωής του τη διαφύλαξη της ιστορικής ακρίβειας των τοπικών γεγονότων τόσο των ημερών του όσο και των παλαιοτέρων ετών.Έχω μάλιστα την χαρά να σας πώ, ότι ο κ. Θεμιστοκλής διατηρεί ίσως το μεγαλύτερο ιδιωτικό αρχείο σήμερα στο νησί, το οποίο ενημερώνει σχεδόν καθημερινά!
Πριν σας αφήσω να απολαύσετε την υπόλοιπη συνέντευξη, θέλω να σας πληροφορήσω ότι το βιβλίο του κου Θεμιστοκλή Ραφαλιά θα παρουσιαστεί στο Ιστορικό Αρχείο Μουσείο της Ύδρας, αυτό το καλοκαίρι και θα σας ενημερώσω εγκαίρως για να μπορέσετε να έλθετε.
Είχαμε σταματήσει την κουβέντα μας στον Μακαριστό Μητροπολίτη Ιερόθεο και στη δημιουργία του Νοσοκομείου Ύδρας. Θα θέλατε να μας πείτε κάτι για τις εκκλησιαστικές προσωπικότητες της Ύδρας;
Εγώ έζησα τον μακαριστό Προκόπιο τον Καραμάνο. Εξελέγη Μητροπολίτης τον Μαϊο του 1912 και έζησε μέχρι το 1965, δηλαδή συναπτά χρόνια 53. Τον έζησα από κοντά ήδη από ηλικίας 6 ετών και σε ηλικία 12 ετών με εχειροθέτησε σε «Αναγνώστη». Εξυπηρετούσα πάντα στο ιερό βήμα και στο αναλόγιο. Ασχολήθηκα από μικρός πάρα πολύ με την εκκλησία. Όλα αυτά δε με τους πατέρες του Πρ. Ηλιού, με το Δοκό, με έφεραν πολύ κοντά στην εκκλησία την οποία σέβομαι και αγαπώ. Η αείμνηστη μητέρα μου η Αννέζω, προτού πάω στο 10 Δημοτικό Σχολείο στις 8:00 κάθε πρωΐ, με κατέβαζε στις 6:00 ώρα στον όρθρο του «Μοναστηριού» κάτω στην Παναγία. Κάθε μέρα ανελλιπώς. Στις 7:45 έφευγα και πήγαινα στο σχολείο. Σημειώστε ότι λειτουργίες γινόντουσαν κάθε μέρα. Ήσαν 2 οι εφημέριοι και ο διάκος. Την μια εβδομάδα ήταν ο ένας, την άλλη ο άλλος. Στις εορτές, Πάσχα Χριστούγεννα πάντα ήμουνα κοντά στην εκκλησία. Βάσταγα το Μηναίον, το Τριώδιον, το Πεντηκοστάριον στο Δεσποτικό, του βάσταγα τον μανδύα. Αλλά μετά είχαμε και σχέσεις στην Αντίσταση, στην εθνική αντίσταση ’41-’44.
Ο Προκόπιος υπήρξε αντιστασιακός;
Ήταν από τους πρωτεργάτες της αντίστασης της Ύδρας. Γράφει γι’ αυτό αρκετά ο αείμνηστος Τάσος Παπαδάκος, φιλόλογος και ιστορικός, στο βιβλίο του «Μνήμες από την Εθνική Αντίσταση. Το ΕΛΑΝ του Αργολικού». Πέραν τούτου, όταν το ’43 επροδόθησαν 3 εγγλέζοι τους οποίους εφιλοξενούσε η Ι. Μονή της Ζούρβας με ηγούμενο τον Δανιήλ Σιάκο, οι Γερμανοί εθεώρησαν υπεύθυνο τον Προκόπιο τον Δεσπότη. Ήρθε λοιπόν ένα έγγραφο, από το Υπουργείο Παιδείας με υπογραφή του Τσολάκογλου, να εγκαταλείψει εντός 7 ημερών την Ύδρα και να φύγει. Ήτανε 17 Ιουλίου του ’43. Ο μακαριστός, που φόβο δεν ήξερε, μόνο την λέξη "φόβο" άκουγε, εκαβάλησε ένα άλογο που συχνά τον μετέφερε (το άλογο το έλεγαν «Δασκάλα») και ανέβηκε στο μοναστήρι του Πρ. Ηλία για τη γιορτή στις 20 Ιουλίου. Δεν έλαβε καθόλου υπ’ όψη του το έγγραφο, και δεν κατέβει κάτω, παρά συνέχισε και πήγε στην εορτή της Αγ. Ευπραξίας , στο άλλο μοναστήρι που είναι κοντά στον Πρ. Ηλία και εορτάζεται στις 25 του Ιουλίου. Όταν κοινολογήθηκε η διαταγή του Τσολάκογλου, ο λαός θορυβήθηκε. Διότι υπήρχαν τα εφόδια του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, που είχε φροντίσει ο Προκόπιος και εστέλνοντο εδώ σε συνεννόηση με τον μακαριστό αρχιεπίσκοπο των Αθηνών Δαμασκηνό. Αυτά τα μετέφερε ένα τούρκικο πλοίο στον Πειραιά, το «Κουρτουλούζ», ιδιοκτησίας τουρκικής, με σημαία του Ερυθρού Σταυρού. Εδίδοντο φουντούκια, σύκα, σταφίδες, αλεύρι και είδη υποδήσεως. Ο υδραϊκός λαός, λοιπόν εθορυβήθηκε πολύ! «Θα φύγει ο Δεσπότης...!». Εν τω μεταξύ, ο ΕΛΑΣ της Πελοποννήσου, ειδοποίησε ότι εάν πειραχθεί ο Μητροπολίτης Προκόπιος, θα ενεργήσουν τα δέοντα (δηλαδή θα έκαναν αντίποινα), και έτσι παρέμεινε ο Δεσπότης.
Μεγάλη υπήρξε η προσφορά του, και θα τα γράψω όλα αυτά με λεπτομέρειες στο βιβλίο αυτό, το δεύτερο, που ήδη ετοιμάζω και θα εκδώσω σύντομα, εφ’ όσον ο Θεός και η Παναγία, την οποίαν έχω προστάτιδά μου, θα μου το επιτρέψουν. Διότι αγαπητέ μου κ. Γιώργο, έχω κάποια ηλικία, με όσα προβλήματα αυτό συνεπάγεται και μειωμένη την όραση. Αν με βοηθήσει η Παναγία μου, θα το τελειώσω. Εγώ θέλω να προσφέρω στο νησί μου ότι μπορώ να προσφέρω.
Κύριε Θεμιστοκλή, θα ήθελα να γυρίσουμε στο βιβλίο σας για τον Δοκό. Γιατί ξεκινήσατε και γράψατε αυτό το βιβλίο;
Ξέρετε, για πολλά χρόνια, είχα μέσα μου τη διάθεση να γράψω για το Δοκό. Το είχα μέσα μου. Γιατί έβλεπα και εξακολουθώ να βλέπω, να ερημώνονται τα νησιά και τα χωριά της Ελλάδος. Κι είναι γνωστό το πρόβλημα αυτό. Δυστυχώς σήμερα το νησί του Δοκού είναι αρχαιολογικός χώρος, ολόκληρο και δεν μπορείς να κτίσεις ή να κάμεις κάτι. Κι είναι αμαρτία... Είναι ένα ωραιότατο νησί! Γι’ αυτό πιο πολύ το έγραψα.
Σας στεναχωρεί όταν βλέπετε χώρους στους οποίους ζήσατε κι έχετε τόσες όμορφες, αναμνήσεις να αποκόπτονται από τη ζωή και να γίνονται βιτρίνες αρχαιολογικού χώρου, μουσείου.
Έχω ένα ερώτημα. Η αρχαιολογική υπηρεσία έχει βοηθήσει την Ύδρα; Να μιλήσω για το νησί μου. Την γενέτειρά μου. Ακούστε τα εξής χαρακτηριστικά:
Πρώτον, όταν η εκκλησία του Οικονόμου, της του Χριστού Γεννήσεως, η ιστορική αυτή και παλαιότατη εκκλησία (είναι του 1808, το Σεπτέμβρη του 1808), άρχισε να καταρρέει, έκανα μια επιστολή στην έγκριτη εφημερίδα «το Βήμα» και έγραψα το ιστορικό και η αρχαιολογική υπηρεσία δεν απάντησε. Διότι το Ίδρυμα Νιάρχου, προσέφερε 200.000€ για να σωθεί η εκκλησία και η γραφειοκρατία της αρχαιολογικής υπηρεσίας δεν προχώρησε το έργο. Κι έτσι τα λεφτά χάθηκαν, αφού το ίδρυμα τα διέθεσε αλλού.
Δεύτερον, Στις πυρκαγιές της Ύδρας (στις τελευταίες που κάηκε σχεδόν όλο το νησί) η αρχαιολογική υπηρεσία δεν άφησε να ανοιχτούν δρόμοι και αντιπυρικές ζώνες.
Τρίτον, Πρόσφατο. Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης ο Εφραίμ, για να δώσει μια ζωή στην Ύδρα, διασκεύασε το οίκημα του παλαιού Κέντρου Νεότητος, για να γίνει ένα σύγχρονο Συνεδριακό Κέντρο, να έρχεται ο κόσμος, να γίνονται συνέδρια, να ζούνε τα εστιατόρια, τα ξενοδοχεία, τα καταστήματα της πόλεως. Έρχεται η αρχαιολογική υπηρεσία και το σταματάει.
Και ερωτώ εγώ: δεν είναι ανασχετικός και ανασταλτικός παράγων η αρχαιολογική υπηρεσία για την πρόοδο της Ύδρας που ρημάζει σήμερα; Αλλά ερωτώ και κάτι άλλο: Πρωτού δημιουργηθεί καν η αρχαιολογική υπηρεσία, το αρχιτεκτονικό κάλλος της Ύδρας, ποιός το διεφύλαξε; Το διεφύλαξαν οι παππούδες μας και οι πρόγονοί μας και τους το παραδώσαμε σήμερα. Οι Υδραίοι εσεβάσθησαν αυτά που βρήκανε, οι μαστόροι μας, οι λεγόμενοι «Κιούσηδες». Για ποιά αρχαιολογική υπηρεσία μιλάμε; Οι αλλοιώσεις του Συνεδριακού χώρου εγένοντο εις το εσωτερικό. Δεν άλλαξε τίποτα στον εξωτερικό χώρο. Αλλά θέλετε να πάμε και παρακάτω; Θα σας πω το εξής, «Το Μοναστήρι», η Παναγία, με τον Ν. 332/1936 έχει χαρακτηρισθεί ιστορικά διατηρητέο μνημείο. Λέει λοιπόν το χωρίο του νόμου: μεταξύ άλλων ναών της Ύδρας, «ο Ιερός Ναός Παναγίας Φανερωμένης», προσέξτε, όχι «το Μοναστήρι», δεν λέει «η Ιερά Μονή». Άρα ο χαρακτηρισμός αφορά μονάχα τον ναό του Μοναστηριού, δηλαδή το καθολικό της Μονής. Και έρχονται και σταματούν τις εργασίες. Μα ο νόμος δεν μιλά για το Μοναστήρι, δηλαδή όλα τα κτίσματά του. Ο συγκεκριμένος νόμος δεν έχει καταργηθεί, άρα ισχύει αυτός ο παλιός νόμος. Παρ’ όλα αυτά η αρχαιολογική υπηρεσία σταματά το έργο αυτό, το έργο με το οποίο θα ανέπνεε η Ύδρα. Βλέπετε κι εσείς σήμερα, τα είπαμε και προηγουμένως, την ερημιά της Ύδρας. Και μην ξεχνάμε ότι ζούμε σήμερα δυστυχώς σε μια συγκυρία της παγκοσμίου χρηματοπιστωτικής κρίσεως. Τι θα γίνει η Ύδρα; Χωρίς συγκοινωνία, χωρίς τίποτα; Λοιπόν πού πάμε;
Εγώ έζησα τον μακαριστό Προκόπιο τον Καραμάνο. Εξελέγη Μητροπολίτης τον Μαϊο του 1912 και έζησε μέχρι το 1965, δηλαδή συναπτά χρόνια 53. Τον έζησα από κοντά ήδη από ηλικίας 6 ετών και σε ηλικία 12 ετών με εχειροθέτησε σε «Αναγνώστη». Εξυπηρετούσα πάντα στο ιερό βήμα και στο αναλόγιο. Ασχολήθηκα από μικρός πάρα πολύ με την εκκλησία. Όλα αυτά δε με τους πατέρες του Πρ. Ηλιού, με το Δοκό, με έφεραν πολύ κοντά στην εκκλησία την οποία σέβομαι και αγαπώ. Η αείμνηστη μητέρα μου η Αννέζω, προτού πάω στο 10 Δημοτικό Σχολείο στις 8:00 κάθε πρωΐ, με κατέβαζε στις 6:00 ώρα στον όρθρο του «Μοναστηριού» κάτω στην Παναγία. Κάθε μέρα ανελλιπώς. Στις 7:45 έφευγα και πήγαινα στο σχολείο. Σημειώστε ότι λειτουργίες γινόντουσαν κάθε μέρα. Ήσαν 2 οι εφημέριοι και ο διάκος. Την μια εβδομάδα ήταν ο ένας, την άλλη ο άλλος. Στις εορτές, Πάσχα Χριστούγεννα πάντα ήμουνα κοντά στην εκκλησία. Βάσταγα το Μηναίον, το Τριώδιον, το Πεντηκοστάριον στο Δεσποτικό, του βάσταγα τον μανδύα. Αλλά μετά είχαμε και σχέσεις στην Αντίσταση, στην εθνική αντίσταση ’41-’44.
Ο Προκόπιος υπήρξε αντιστασιακός;
Ήταν από τους πρωτεργάτες της αντίστασης της Ύδρας. Γράφει γι’ αυτό αρκετά ο αείμνηστος Τάσος Παπαδάκος, φιλόλογος και ιστορικός, στο βιβλίο του «Μνήμες από την Εθνική Αντίσταση. Το ΕΛΑΝ του Αργολικού». Πέραν τούτου, όταν το ’43 επροδόθησαν 3 εγγλέζοι τους οποίους εφιλοξενούσε η Ι. Μονή της Ζούρβας με ηγούμενο τον Δανιήλ Σιάκο, οι Γερμανοί εθεώρησαν υπεύθυνο τον Προκόπιο τον Δεσπότη. Ήρθε λοιπόν ένα έγγραφο, από το Υπουργείο Παιδείας με υπογραφή του Τσολάκογλου, να εγκαταλείψει εντός 7 ημερών την Ύδρα και να φύγει. Ήτανε 17 Ιουλίου του ’43. Ο μακαριστός, που φόβο δεν ήξερε, μόνο την λέξη "φόβο" άκουγε, εκαβάλησε ένα άλογο που συχνά τον μετέφερε (το άλογο το έλεγαν «Δασκάλα») και ανέβηκε στο μοναστήρι του Πρ. Ηλία για τη γιορτή στις 20 Ιουλίου. Δεν έλαβε καθόλου υπ’ όψη του το έγγραφο, και δεν κατέβει κάτω, παρά συνέχισε και πήγε στην εορτή της Αγ. Ευπραξίας , στο άλλο μοναστήρι που είναι κοντά στον Πρ. Ηλία και εορτάζεται στις 25 του Ιουλίου. Όταν κοινολογήθηκε η διαταγή του Τσολάκογλου, ο λαός θορυβήθηκε. Διότι υπήρχαν τα εφόδια του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, που είχε φροντίσει ο Προκόπιος και εστέλνοντο εδώ σε συνεννόηση με τον μακαριστό αρχιεπίσκοπο των Αθηνών Δαμασκηνό. Αυτά τα μετέφερε ένα τούρκικο πλοίο στον Πειραιά, το «Κουρτουλούζ», ιδιοκτησίας τουρκικής, με σημαία του Ερυθρού Σταυρού. Εδίδοντο φουντούκια, σύκα, σταφίδες, αλεύρι και είδη υποδήσεως. Ο υδραϊκός λαός, λοιπόν εθορυβήθηκε πολύ! «Θα φύγει ο Δεσπότης...!». Εν τω μεταξύ, ο ΕΛΑΣ της Πελοποννήσου, ειδοποίησε ότι εάν πειραχθεί ο Μητροπολίτης Προκόπιος, θα ενεργήσουν τα δέοντα (δηλαδή θα έκαναν αντίποινα), και έτσι παρέμεινε ο Δεσπότης.
Μεγάλη υπήρξε η προσφορά του, και θα τα γράψω όλα αυτά με λεπτομέρειες στο βιβλίο αυτό, το δεύτερο, που ήδη ετοιμάζω και θα εκδώσω σύντομα, εφ’ όσον ο Θεός και η Παναγία, την οποίαν έχω προστάτιδά μου, θα μου το επιτρέψουν. Διότι αγαπητέ μου κ. Γιώργο, έχω κάποια ηλικία, με όσα προβλήματα αυτό συνεπάγεται και μειωμένη την όραση. Αν με βοηθήσει η Παναγία μου, θα το τελειώσω. Εγώ θέλω να προσφέρω στο νησί μου ότι μπορώ να προσφέρω.
Κύριε Θεμιστοκλή, θα ήθελα να γυρίσουμε στο βιβλίο σας για τον Δοκό. Γιατί ξεκινήσατε και γράψατε αυτό το βιβλίο;
Ξέρετε, για πολλά χρόνια, είχα μέσα μου τη διάθεση να γράψω για το Δοκό. Το είχα μέσα μου. Γιατί έβλεπα και εξακολουθώ να βλέπω, να ερημώνονται τα νησιά και τα χωριά της Ελλάδος. Κι είναι γνωστό το πρόβλημα αυτό. Δυστυχώς σήμερα το νησί του Δοκού είναι αρχαιολογικός χώρος, ολόκληρο και δεν μπορείς να κτίσεις ή να κάμεις κάτι. Κι είναι αμαρτία... Είναι ένα ωραιότατο νησί! Γι’ αυτό πιο πολύ το έγραψα.
Σας στεναχωρεί όταν βλέπετε χώρους στους οποίους ζήσατε κι έχετε τόσες όμορφες, αναμνήσεις να αποκόπτονται από τη ζωή και να γίνονται βιτρίνες αρχαιολογικού χώρου, μουσείου.
Έχω ένα ερώτημα. Η αρχαιολογική υπηρεσία έχει βοηθήσει την Ύδρα; Να μιλήσω για το νησί μου. Την γενέτειρά μου. Ακούστε τα εξής χαρακτηριστικά:
Πρώτον, όταν η εκκλησία του Οικονόμου, της του Χριστού Γεννήσεως, η ιστορική αυτή και παλαιότατη εκκλησία (είναι του 1808, το Σεπτέμβρη του 1808), άρχισε να καταρρέει, έκανα μια επιστολή στην έγκριτη εφημερίδα «το Βήμα» και έγραψα το ιστορικό και η αρχαιολογική υπηρεσία δεν απάντησε. Διότι το Ίδρυμα Νιάρχου, προσέφερε 200.000€ για να σωθεί η εκκλησία και η γραφειοκρατία της αρχαιολογικής υπηρεσίας δεν προχώρησε το έργο. Κι έτσι τα λεφτά χάθηκαν, αφού το ίδρυμα τα διέθεσε αλλού.
Δεύτερον, Στις πυρκαγιές της Ύδρας (στις τελευταίες που κάηκε σχεδόν όλο το νησί) η αρχαιολογική υπηρεσία δεν άφησε να ανοιχτούν δρόμοι και αντιπυρικές ζώνες.
Τρίτον, Πρόσφατο. Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης ο Εφραίμ, για να δώσει μια ζωή στην Ύδρα, διασκεύασε το οίκημα του παλαιού Κέντρου Νεότητος, για να γίνει ένα σύγχρονο Συνεδριακό Κέντρο, να έρχεται ο κόσμος, να γίνονται συνέδρια, να ζούνε τα εστιατόρια, τα ξενοδοχεία, τα καταστήματα της πόλεως. Έρχεται η αρχαιολογική υπηρεσία και το σταματάει.
Και ερωτώ εγώ: δεν είναι ανασχετικός και ανασταλτικός παράγων η αρχαιολογική υπηρεσία για την πρόοδο της Ύδρας που ρημάζει σήμερα; Αλλά ερωτώ και κάτι άλλο: Πρωτού δημιουργηθεί καν η αρχαιολογική υπηρεσία, το αρχιτεκτονικό κάλλος της Ύδρας, ποιός το διεφύλαξε; Το διεφύλαξαν οι παππούδες μας και οι πρόγονοί μας και τους το παραδώσαμε σήμερα. Οι Υδραίοι εσεβάσθησαν αυτά που βρήκανε, οι μαστόροι μας, οι λεγόμενοι «Κιούσηδες». Για ποιά αρχαιολογική υπηρεσία μιλάμε; Οι αλλοιώσεις του Συνεδριακού χώρου εγένοντο εις το εσωτερικό. Δεν άλλαξε τίποτα στον εξωτερικό χώρο. Αλλά θέλετε να πάμε και παρακάτω; Θα σας πω το εξής, «Το Μοναστήρι», η Παναγία, με τον Ν. 332/1936 έχει χαρακτηρισθεί ιστορικά διατηρητέο μνημείο. Λέει λοιπόν το χωρίο του νόμου: μεταξύ άλλων ναών της Ύδρας, «ο Ιερός Ναός Παναγίας Φανερωμένης», προσέξτε, όχι «το Μοναστήρι», δεν λέει «η Ιερά Μονή». Άρα ο χαρακτηρισμός αφορά μονάχα τον ναό του Μοναστηριού, δηλαδή το καθολικό της Μονής. Και έρχονται και σταματούν τις εργασίες. Μα ο νόμος δεν μιλά για το Μοναστήρι, δηλαδή όλα τα κτίσματά του. Ο συγκεκριμένος νόμος δεν έχει καταργηθεί, άρα ισχύει αυτός ο παλιός νόμος. Παρ’ όλα αυτά η αρχαιολογική υπηρεσία σταματά το έργο αυτό, το έργο με το οποίο θα ανέπνεε η Ύδρα. Βλέπετε κι εσείς σήμερα, τα είπαμε και προηγουμένως, την ερημιά της Ύδρας. Και μην ξεχνάμε ότι ζούμε σήμερα δυστυχώς σε μια συγκυρία της παγκοσμίου χρηματοπιστωτικής κρίσεως. Τι θα γίνει η Ύδρα; Χωρίς συγκοινωνία, χωρίς τίποτα; Λοιπόν πού πάμε;
Κύριε Θεμιστοκλή, δυστυχώς η ώρα έχει περάσει και πρέπει να σας αφήσω. Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την όμορφη αυτή κουβέντα μας και ελπίζω ότι σύντομα θα τα πούμε και πάλι.
Εγώ θα ήθελα να σας ευχαριστήσω κ. Γιώργο για την καλοσύνη που είχατε να έρθετε και να με επισκεφθήτε στο σπίτι μου και ελπίζω να με βοηθήσει η Παναγία να τελειώσω και το καινούργιο βιβλιαράκι μου αυτό, οπότε και θα τα πούμε και πάλι.
Χαίρομαι δε ειλικρινά διότι στις ημέρες μας υπάρχουν νέοι άνθρωποι που ενδιαφέρονται για την ιστορία του ηρωϊκού τούτου νησιού, αλλά και τα προβλήματα της κοινωνίας του, της κοινωνίας μας.
